Moord-fantasieën of vrijheid van meningsuiting?

Als columnist is het vrije woord me heilig. Tegelijk ben ik me altijd bewust dat dit privilege met verantwoordelijkheden komt en probeer ik rekening te houden met de gevoelens van anderen.

Kerstavond

Desalniettemin zijn er altijd wel mensen die niet blij zijn met wat je schrijft. Een keer werd het menens: op kerstavond ontving ik een sommatiebrief waarin stond dat ik mijn column moest rectificeren, of anders… Er werd gedreigd met een boete van 250.000 euro. Eerst moest ik lachen, want ridicuul natuurlijk, maar daarna kwam al snel de schrik. Niet in de laatste plaats omdat er op kerstavond niemand op de krant bereikbaar was. De scenario’s van dure rechtszaken en torenhoge dwangsommen schoten door mijn hoofd.

Vrijheid van meningsuiting

Nu ik zelf advocaat ben, sta ik ook wel eens aan de andere kant. Iemand voelt zich gekrenkt, beledigd, gediscrimineerd of anderszins in zijn persoonlijke vrijheid aangetast en eist een rectificatie van de gewraakte uiting. Mijn eerste reactie is dan vaak: helaas, dit valt onder de vrijheid van meningsuiting. Tenzij de uitingen natuurlijk berusten op pertinent feitelijke onwaarheden of aanzetten tot haat.

Losjes door de keel

Op 4 augustus stond er een column in het blad HUMO van Herman Brusselmans. Gefrustreerd over de oorlog in Gaza, kanaliseerde hij zijn frustratie naar een visioen waarin hij zelf een Palestijns jongetje was die zijn moeder onder het puin zag liggen. Het maakte hem boos. Tot zover begrijpelijk. We zijn allemaal boos over het onrecht en de uitzichtloosheid van de situatie in Israël en de Palestijnse gebieden, en discussiëren al maanden met elkaar in het publieke domein hoe we die situatie kunnen lenigen, maar dat even terzijde. Brusselmans besloot zijn bijdrage aan het debat als volgt te leveren: Ik krijg zin iedere Jood die ik tegenkom een puntig mes los door de keel te rammen. [1]

Een schok

Wat hij daarmee precies hoopte te bereiken voor de Palestijnse zaak is niet geheel duidelijk. Alle Joden een puntig mes los door hun keel rammen lost het gevaar van Hamas niet op, noch van het onrecht dat de Palestijnen wordt aangedaan. Wat hij wel bereikte is dat de joodse gemeenschap in België en in Nederland (waar HUMO ook verkocht en gelezen wordt) geschokt reageerde en een aanklacht tegen hem indiende.

Noblesse oblige

Brusselmans reageerde daarop dat hij het zo toch niet bedoelde. Hij wilde niet echt aanzetten tot moord. En hij wilde ook niet alle Israëli’s over een kam scheren. Kennelijk denkt Brusselmans dat een Jood en een Israëli hetzelfde is. Door dat verschil te veronachtzamen geeft hij zijn moordfantasie een antisemitische lading. Zijn column wekt immers de suggestie dat elke Jood schuldig is aan de oorlog in Gaza. Een suggestie die antisemitisch is en antisemitisme voedt.

Botsende grondrechten

In België heeft het OM inmiddels besloten een strafrechtelijk onderzoek te starten tegen Brusselmans. Het houdt mij bezig of Brusselmans ook in Nederland civielrechtelijk kan worden aangesproken? Feitelijk botsen hier twee grondrechten op elkaar, de vrijheid van meningsuiting (art.10 EVRM) en die van de bescherming van de persoonlijke levenssfeer (art. 8 EVRM). In zo’n geval is het altijd aan de rechter om te beoordelen welk grondrecht zwaarder weegt.

Proportioneel

Hierbij zullen factoren als de context, de bedoeling van de auteur en de impact van de uitspraken worden meegewogen. Daarbij zal de rechter ook afwegen of de columnist wellicht andere middelen tot zijn beschikking had. Was dit de enige manier waarop hij kon aankaarten dat hij meeleeft met het Palestijnse volk? Dat Brusselmans ‘satirisch’ schrijft en dat hij een groot publiek en dito podium heeft, zullen ook allemaal worden meegenomen in de afweging van een rechter.

Toenemende polarisatie

Met het oog op de enorme toename van antisemitische incidenten na 7 oktober (een stijging van 818 % in Nederland[2]) is er in ieder geval genoeg bewijs dat de stigmatisering van Joden bijdraagt aan de toenemende polarisatie en daarmee aan een verdere ontwrichting van onze democratische samenleving. In dat kader zou het belangrijk zijn dat Brusselmans in rechte ter verantwoording wordt geroepen en dat een rechter de moordfantasieën van Brusselmans aan banden legt. Tegelijk is het voor een vrije democratie ook van belang dat iedereen mag blijven zeggen wat hij of zij op zijn lever heeft, temeer daar we zo voorkomen dat de haat zich verplaatst naar het ondergrondse. In dat geval zou een uitspraak waarin de vrijheid van meningsuiting prevaleert, onze vrije rechtstaat ten goede komen.

Groepsbelediging

Als we kijken naar de jurisprudentie op dit gebied zien we dat rechters in dergelijke zaken (botsende grondrechten) over het algemeen ten faveure van de vrijheid van meningsuiting oordelen. [3] Al lijkt dat de laatste tijd toch ook iets op te schuiven. Denk aan de Minder Marokkanen uitspraak van Wilders en de veroordeling die daarop volgde voor groepsbelediging (2020).[4] In een zeer recente uitspraak van het hof in Den Haag [5] werd duidelijk dat de vrijheid van meningsuiting niet onbeperkt is. Je mag bijvoorbeeld niet zomaar roepen dat de Koran een fascistisch boek is; zowel in eerste aanleg als in hoger beroep werd de man die dat wel had gedaan, veroordeeld voor groepsbelediging tegen moslims (art. 137 c WvSr). Hij kreeg een taakstraf van 40 uur.

Een lijn overschreden

Ik vermoed dat onder de toenemende polarisatie in onze samenleving, zowel moslimhaat als Jodenhaat steeds verder normaliseert en dat de rechters in casu een signaal wilden afgeven: zo gaan we hier niet met elkaar om. In dat licht zou je kunnen veronderstellen dat een rechter zou besluiten Brusselmans’ vrije mening in het geval van de gewraakte column, in te perken. Zo’n column draagt nu eenmaal niet bij aan een beter begrip van ‘de ander’, laat staan aan een oplossing van het conflict in het Midden Oosten. Het enige wat het doet is bevolkingsgroepen tegen elkaar opzetten, terwijl we nu juist zo’n nood hebben aan verdraagzaamheid.

Het is dan ook even afwachten of er een strafzaak komt tegen Brusselmans. De column is door de hoofdredactie in ieder geval online verwijderd. Kennelijk vonden ze, bij nader inzien toch dat de column een ethische lijn overschreed.[6]

Femmetje de Wind is columnist en advocaat bij ABC Legal. Voor vragen over onrechtmatige perspublicaties kun je contact opnemen met de specialisten van ABC Legal. Zij staan je waar nodig, met raad en daad terzijde.

Noten

[1] ECLI:NL:RBSGR:2011:BQ7588. In 2011 werd een man veroordeelt die opriep Wilders een mes door de keel te rammen, waarbij hij ook nog instructies gaf over de gewenste snijrichting. Dit werd als bedreiging gezien. Het hele concept vrijheid van meningsuiting kwam daar niet aan te pas. Anders dan de verdediging, is de rechtbank van oordeel dat de door verdachte mogelijk bedoelde ironie of de wens een maatschappelijke discussie uit te lokken, niet uit de aard van de tekst kan worden afgeleid. Ook ziet de rechtbank in het taalgebruik geen hyperbool, zoals door de verdediging is betoogd, te meer daar niet is gebleken van een specifieke context, die de bedreiging redelijkerwijs zou kunnen relativeren.

[2] https://www.ncab.nl/actueel/nieuws/2023/11/7/reactie-ncab-op-nieuwe-antisemitismecijfers-we-moeten-alles-op-alles-zetten-om-antisemitisme-terug-te-dringen

[3] ECLI:NL:GHDHA:2017:3375 columnist wordt zowel in eerste aanleg als in hoger beroep niet veroordeeld: vrijheid van meningsuiting prevaleert boven het recht op privacy en recht op bescherming privéleven en recht op eer en goede naam.

[4] https://www.rechtspraak.nl/Organisatie-en-contact/Organisatie/Gerechtshoven/Gerechtshof-Den-Haag/Nieuws/Paginas/Gerechtshof-veroordeelt-Wilders-voor-minder-Marokkanen-uitspraak.aspx

[5] ECLI:NL:GHDHA:2024:1389 (augustus 2024)

[6] Ook schrijver Arnon Grunberg die zich toch altijd zeer genuanceerd uitlaat over het conflict in het Midden-Oosten liet weten dat er een grens overschreden was en trok zich terug als columnist van HUMO.