Alle ogen op Baby Reindeer

Met de enorme honger naar waargebeurde verhalen wordt de toekomst van het mediarecht steeds complexer. Voor makers van dit soort content wordt het uitdagender om binnen de grenzen van de wet te blijven zonder de artistieke vrijheid te veel in te perken.

Laatst hoorde ik een gerenommeerde recensent zeggen dat hij het ingewikkeld vond dat de bekroonde roman van Frank Nellen niet geïnspireerd is op de werkelijkheid. Hoe kan een gewone Nederlandse jongen zo zinnenprikkelend schrijven over het Rusland van de vorige eeuw? Ja, dat heet fictie beste recensent, en dat genre lijkt een uitstervend soort. Want door de ‘Big Brotherisering’ van onze samenleving willen we voornamelijk true stories zien en lezen.

De trend

Steeds meer boeken, series en films zijn gebaseerd op de werkelijkheid. Maar deze hang naar waarheid heeft wel een juridische keerzijde. De opkomst van de sleutelroman in de jaren zestig resulteerde in de literaire disclaimer: ‘elke gelijkenis met bestaande personages of gebeurtenissen berust op louter toeval’. Inmiddels zijn de based-on-true-story boeken, series en films niet meer aan te slepen en zien we andere disclaimers. Denk aan succesvolle series als Maxima en The Crown die steevast instarten met halfslachtige vrijwaringen als ‘geïnspireerd op ware gebeurtenissen vermengd met fictieve elementen’ terwijl er tegelijkertijd alles aan wordt gedaan om het verhaal zoveel mogelijk op de werkelijkheid te enten. We accepteren deze juridische fictie zoals rokers een waarschuwing op een pakje sigaretten accepteren.

Is het waar?

Ik moet bekennen dat ik als kijker me na het zien van zo’n serie ook blijf afvragen wat waar is. Na de Videoland serie Máxima dacht ik steeds: zou ze echt met zoveel mannen hebben geslapen in New York? Heeft ze werkelijk nooit kritische vragen durven stellen aan haar vader over zijn deelname aan het Videla regime. We zullen het nooit zeker weten. Maar bij de immens populaire serie Baby Reindeer hoeven de kijkers niet te gissen naar het waarheidsgehalte van de vertelling. De serie die handelt over een vrouwelijke stalker opent met de woorden: “A true story”. Een opmerkelijke keuze, zeker van een grote streamingdienst als Netflix die zijn legal council naar je mag aannemen, goed op orde heeft.

Twee dure woordjes

Waarom dan toch niet based on a true story? Het weglaten van die twee woordjes kan Netflix duur komen te staan nu de vrouw over wie de serie gaat (de stalkster) zich heeft gemeld met een schadeclaim van 170 miljoen wegens geschonden privacy en reputatieschade. De vraag is nu in hoeverre Netflix bij het maken van de serie rechtmatig heeft gehandeld. Netflix laat in ieder geval in een reactie op de schadeclaim weten dat ze het recht van de maker om zijn verhaal te vertellen ‘krachtig zullen verdedigen’. De Amerikaanse rechter zal waarschijnljk naar Californisch recht het uiteindelijke oordeel vellen.

Botsing van grondrechten

Naarmate dit soort content populairder wordt, zullen de juridische uitdagingen echter alleen maar groter worden. De balans tussen respect voor de privacy en reputatie van de betrokken personen enerzijds en de vrijheid van meningsuiting en de artistieke expressie van de makers anderzijds, staat met elkaar op gespannen voet, ook in Nederland. Mogelijk zullen ook de rechters in Nederland of nog hoger bij het Europese Hof voor de Rechten van de Mens moeten ingrijpen met duidelijkere regels over wat wel en niet is toegestaan bij het verfilmen van waargebeurde verhalen. Makers zullen ondertussen creatievere manieren vinden om de waarheid te vertellen zonder de wet te overtreden. Fictie en non-fictie zullen verder door elkaar gaan lopen, met steeds nieuwe hybride genres als gevolg.

Inflatie disclaimers

De uitkomst van de Baby Reindeer zaak zal ons opnieuw een wegwijzer bieden. De kans dat makers zich steeds verder moeten indekken met disclaimers en vrijwarende zinnetjes is groot. Hoewel je je kunt afvragen wat die disclaimers feitelijk nog waard zijn als ze standaard boven elk werk worden geplaatst, maar dat terzijde. De toekomst van het mediarecht op dit gebied blijft dus onzeker en zal voortdurend moeten meebewegen met de veranderende maatschappelijke en artistieke realiteit. Filmmakers en auteurs moeten zorgvuldig laveren tussen juridische valkuilen als ze geïnspireerd worden door het echte leven. Duidelijkere kaders zouden kunnen helpen, maar zullen de inherente spanningen tussen artistieke expressie en juridische bescherming nooit helemaal wegnemen.

Rechtszekerheid

Vooralsnog is het antwoord op de vraag welk grondrecht voorrang krijgt, de vrijheid van meningsuiting of het recht op privacy er een die per geval bekeken moet worden. De casuïstische benadering is voor de rechtszekerheid niet zo gunstig, als maker wil je tenslotte weten waar je aan toe bent en hoever je kunt gaan. Zolang we dat niet weten zullen we waarschijnlijk steeds meer bedolven raken onder de disclaimers en vrijwaringen die ervoor moeten zorgen dat de werkelijkheid getoond mag worden, terwijl er tegelijk aan de andere kant een juridisch fictieve werkelijkheid wordt opgetuigd.

Baby Reindeer wordt in ieder geval een spannende zaak, eentje waar alle ogen de komende tijd op gericht zullen zijn. Ik kan er niets aan doen maar ik denk onwillekeurig toch steeds: mooi materiaal voor een serie. Maar dan wel eentje based on a true story, natuurlijk.

Femmetje de Wind is columnist en advocaat bij ABC Legal. Voor vragen over het mediarecht of intellectuele eigendomskwesties en/of onrechtmatige perspublicaties, kun je contact opnemen met de specialisten van ABC Legal. Wij staan je waar nodig met raad en daad terzijde.